โคลง : ฉันทลักษณ์

การจำแนกโคลง
โคลงในวรรณกรรมไทย แบ่งได้ดังนี้ คือ

โคลงสอง

1. โคลงสองสุภาพ
2. โคลงสองดั้น

โคลงสาม

1. โคลงสามสุภาพ
2. โคลงสามดั้น

โคลงสี่

1. โคลงสี่สุภาพ
2. โคลงสี่ดั้น

โคลงห้า

---

---

หนึ่งบทมี 14 คำ แบ่งเป็น 3 วรรค 5 - 5 - 4 คำ ตามลำดับ และอาจเพิ่มสร้อยท้ายบทได้อีก 2 คำ บังคับเอก 3 แห่ง โท 3 แห่ง สัมผัสส่งจากท้ายวรรคแรกไปยังท้ายวรรคที่สอง ดังตัวอย่าง

๐ ๐ ๐ เอก โท	๐ เอก ๐ ๐ โท
เอก โท ๐ ๐	(๐ ๐)
๏ โคลงสองเป็นอย่างนี้	แสดงแก่กุลบุตรชี้
เช่นให้เห็นเลบง	แบบนา ๚

หากแต่งหลาย ๆ บท นิยมส่งสัมผัสระหว่างบท จากท้ายบทแรกไปยังคำใดคำหนึ่งในวรรคแรกของบทต่อไป ตัวอย่าง

๏ ไก่ขันเขียวผูกช้าง	มาเทียมทั้งสองข้าง
แนบข้างเกยนาง ๚
๏ ไป่ทันสางสั่งให้	พระแต่งจงสรรพไว้
เยียวปู่เจ้าเรามา ๚
๏ เผือจักลาแม่ ณ เกล้า	อยู่เยียวเจียนรุ่งเช้า
จักช้าทางไกล ๚
	ลิลิตพระลอ

หนึ่งบทมี 12 คำ แบ่งเป็น 3 วรรค วรรคละ 5 - 5 - 2 คำ ตามลำดับ และอาจมีสร้อยท้ายบทได้อีก 2 คำ ส่งสัมผัสแบบเดีวกับโคลงสองสุภาพ บังคับเอก 3 แห่ง โท 3 แห่ง เช่นเดียวกับโคลงสองสุภาพแต่ต่างตำแหน่ง หากแต่งหลายบทมีการส่งสัมผัสเช่นเดียวกับโคลงสองสุภาพ ดังตัวอย่าง

๐ ๐ ๐ เอก โท	๐ เอก ๐ โท โท
เอก ๐	(๐ ๐)
๏ โคลงสองเรียกอย่างดั้น	โดยว่าวรรคท้ายนั้น
เปลี่ยนแปลง ๚
๏ แสดงแบบแยบยลให้	กุลบุตรจำไว้ใช้
แต่งตาม ๚

พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระราชนิพนธ์โคลงสองดั้น โดยบังคับเอก 3 โท 2 (ลดโท) ใน ลิลิตนารายณ์สิบปาง ดังตัวอย่าง

๐ ๐ ๐ เอก โท	๐ ๐ ๐ เอก โท
เอก ๐	(๐ ๐)
๏ ทูลคดีแด่ไท้	อีกขอพระจุ่งได้
ดับเข็ญ ๚
๏ พระเป็นเจ้าจึ่งได้	ตรัสตอบว่าท่านไซร้
ทุกข์เหลือ ๚
๏ อยากเอื้อมและช่วยแท้	แต่เรานี้สุดแก้
พระพรหม ๚
๏ อับบรมราชผู้	เป็นหริสิรู้
อุบาย ๚
๏ จงผันผายและเฝ้า	วอนพระวิษณุเจ้า
หริพลัน	เถิดนา ๚

---

---

บทหนึ่งมี 19 คำ แบ่งเป็น 4 วรรค วรรคละ 5 - 5 - 5 - 4 คำตามลำดับ และอาจมีสร้อยท้ายบทได้อีก 2 คำ เช่นเดียวกับโคลงสองสุภาพ บังคับเอก 3 แห่ง โท 3 แห่ง ส่งสัมผัสเพิ่มจากโคลงสองอีกหนึ่งแห่งจากท้ายวรรคแรกไปยังวรรคที่สอง ดังตัวอย่าง

๐ ๐ ๐ ๐ ๐	๐ ๐ ๐ เอก โท
๐ เอก ๐ ๐ โท	เอก โท ๐ ๐ (๐ ๐)
๏ ล่วงลุด่านเจดีย์	สามองค์มีแห่งหั้น
แดนต่อแดนกันนั้น	เพื่อรู้ราวทาง ๚
๏ ขับพลวางเข้าแหล่ง	แห่งอยุธเยศหล้า
แลธุลีฟุ้งฟ้า	มืดคลุ้มมัวมล ยิ่งนา ๚
	ลิลิตตะเลงพ่าย

บทหนึ่งมี 17 คำ แบ่งเป็น 4 วรรค วรรคละ 5 - 5 - 5 - 2 คำตามลำดับ บังคับเอก 3 แห่ง โท 3 แห่ง สัมผัสเหมือนโคลงสามสุภาพ ดังตัวอย่าง

๐ ๐ ๐ ๐ ๐	๐ ๐ ๐ เอก โท
๐ เอก ๐ โท โท	เอก ๐ (๐ ๐)
๏ พุทธศกสองพันปี	เศษมีแปดสิบเข้า
เหตุรุ่มรุมร้อนเร้า	ย่ำยี ๚
๏ มีเมืองทิศตกไถง	คือม่านภัยมุ่งร้าย
เตลงคั่นบต้านได้	เด็ดลง ๚
	ผืนแผ่นไผทนี้ล้ำ แหล่งคุณ

เช่นเดียวกับโคลงสองดั้น พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระราชนิพนธ์โคลงสามดั้น โดยบังคับเอก 3 โท 2 ตำแหน่งเดียวกับโคลงสองดั้น ตัวอย่างจาก ลิลิตนารายณ์สิบปาง

๐ ๐ ๐ ๐ ๐	๐ ๐ ๐ เอก โท
๐ ๐ ๐ เอก โท	เอก ๐ (๐ ๐)
๏ มุ่งตรงสู่สรยุ	บรรลุถึงฝั่งใต้
เดินเลียบฝั่งนั่นไซร้	ไป่นาน ๚
๏ ประมาณได้โยชน์หนึ่ง	จึงพระดาบสเถ้า
สั่งสองโอรสเจ้า	หยุดพลัน ๚

---

---

โคลงสี่ เป็นโคลงที่กวีนิยมแต่งมากที่สุดในกระบวนโคลง สามารถจำแนกโคลงสี่ออกได้หลายประเภท ดังนี้
ใน จินดามณี ฉบับพระโหราธิบดี กล่าวถึงวิธีการแต่งโคลงสี่ไว้หลายชนิดด้วยกัน คือ โคลงสี่สุภาพ โคลงตรีเพชรทัณฑี โคลงจัตวาทัณฑี โคลงขับไม้ โคลงในกาพย์ห่อโคลง โคลงดั้น ฯลฯ

๐ ๐ ๐ เอก โท	๐ x (๐ ๐)
๐ เอก ๐ ๐ x	เอก โท
๐ ๐ เอก ๐ x	๐ เอก (๐ ๐)
๐ เอก ๐ ๐ โท	เอก โท ๐ ๐

หนึ่งบทมี 30 คำ แบ่งเป็น 4 บาท 3 บาทแรก บาทละ 7 คำ บาทที่สี่ 9 คำ แต่ละบาทแบ่งเป็น 2 วรรค วรรคแรก 5 คำ วรรคหลัง 2 คำ เว้นบาทสุดท้าย 4 คำ มีสร้อยได้ 2 แห่ง โคลงบังคับเอก 7 โท 4 ตามตำแหน่ง สัมผัสคำที่ 7 บาทแรกกับคำที่ 5 ของบาทที่สองและบาทที่สาม กับสัมผัสคำที่ 7 บาทที่สองกับคำที่ 5 บาทที่สี่ เอกโทในบาทแรกอาจสลับที่กันได้ และอนุโลมให้ใช้คำตายแทนเอกได้ ดังตัวอย่าง

๏ เสียงลือเสียงเล่าอ้าง	อันใด พี่เอย
เสียงย่อมยอยศใคร	ทั่วหล้า
สองเขือพี่หลับไหล	ลืมตื่น ฤๅพี่
สองพี่คิดเองอ้า	อย่าได้ถามเผือ ๚
	ลิลิตพระลอ

๐ ๐ ๐ เอก โท	๐ x (๐ ๐)
๐ เอก x ๐ ๐	เอก โท
๐ ๐ เอก ๐ x	๐ เอก (๐ ๐)
๐ เอก ๐ ๐ โท	เอก โท ๐ ๐

โคลงตรีเพชรทัณฑีนี้แสดงไว้แต่ตัวอย่าง แต่อาจสังเกตไว้ว่าเหมือนโคลงสี่สุภาพ แต่เลื่อนสัมผัสในบาทที่สอง จากเดิมคำที่ 5 ไปเป็นคำที่ 3 แทน ดังตัวอย่าง

๏ ปางนั้นสองราชไท้	ดาบศ
สาพิมตไปมา	กล่าวแก้ว
ประทานราชเอารส	สองราช
เวนแต่ชูชกแล้ว	จึ่งไท้ชมทาน ๚
	(มหาชาติคำหลวง:สักกบรรพ)

(ใน จินดามณี ฉบับหลวงวงศาธิราชสนิท เรียกโคลงแบบนี้ว่า โคลงตรีพิธพรรณ)

๐ ๐ ๐ เอก โท	๐ x (๐ ๐)
๐ เอก ๐ x ๐	เอก โท
๐ ๐ เอก ๐ x	๐ เอก (๐ ๐)
๐ เอก ๐ ๐ โท	เอก โท ๐ ๐

โคลงจัตวาทัณฑี ก็คือโคลงสี่สุภาพที่เลื่อนคำรับสัมผัสในบาที่สองจากคำที่ 5 มาเป็นคำที่ 4 นั่นเองตามตัวอย่าง

๏ โคลงหนึ่งนามแจ้งจัต-	วาทัณ ฑีฤๅ
บังคับรับกันแสดง	อย่างพร้อง
ขบวรแบบแยบยลผัน	แผกชนิด อื่นเอย
ที่สี่บทสองคล้อง	ท่อนท้ายบทปถม ๚

๐ ๐ ๐ ๐ โท	๐ x (๐ ๐)
๐ ๐ ๐ ๐ x	๐ โท
๐ ๐ ๐ ๐ x	๐ ๐ (๐ ๐)
๐ ๐ ๐ ๐ โท	๐ โท ๐ ๐

โคลงขับไม้ เป็นโคลงสี่สุภาพที่ไม่บังคับเอก บังคับแต่โทสี่แห่ง บาทแรกโทจะอยู่คำที่ 4 หรือ 5 ก็ได้ ให้แต่งครั้งละ 2 บท มีสัมผัสระหว่างบทด้วย ตัวอย่าง

๏ พระเกียรติรุ่งฟุ้งเฟื่อง	ฦๅชา
ทั่วท่วนทุกทิศา	นอบน้อม
ทรงนามไท้เอกา	ทศรถ
กระษัตรมาขึ้นพร้อม	บ่เว้นสักคน ๚
๏ เดชพระบารมีล้น	อนันต์
จักนับด้วยกัปกัลป์	ฤๅได้
สมภารภูลแต่บรรพ์	นาเนก
ยิ่งบำเพ็งเพิ่มไว้	กราบเกล้าโมทนา ๚

โคลงกระทู้ เป็นลักษณะพิเศษของการแต่งโคลง โดยบังคับคำขึ้นต้นแต่ละบาทของโคลงส่วนมากมักใช้แต่งกับโคลงสี่ ซึ่งโคลงกระทู้คือโคลงสี่สุภาพนั่นเอง
บาทละหนึ่งคำ เรียกว่า กระทู้เดี่ยว
บาทละสองคำ เรียกว่า กระทู้คู่
บาทละสามคำ เรียกว่า กระทู้สาม
บาทละสี่คำ เรียกว่า กระทู้สี่
ลักษณะการใช้กระทู้อาจใช้คำเดียวกันทุกบาท หรือคำต่างชุดกันก็ได้ ถ้าเป็นคำเดียวกันเรียกว่า กระทู้ยืน คำที่นำมาเป็นกระทู้อาจจะมีความหมายหรือไม่ก็ได้ เช่น ทะ-ลุ่ม-ปุ่ม-ปู อาจเป็นคำคล้องจองก็ได้ เช่น หัวล้านได้หวี ตาบอดได้แว่น หรืออาจมีข้อความอื่นใดตามความประสงค์ของผู้ประพันธ์
ตัวอย่าง โคลงกระทู้ ทะ-ลุ่ม-ปุ่ม-ปู

๏ ทะ แกล้วซากเกลื่อนฟื้น	อยุธยา
ลุ่ม แห่งเลือดน้ำตา	ท่วมหล้า
ปุ่ม อิฐฝุ่นทรายสา-	มารถกล่าว
ปู แผ่สัจจะกล้า	ป่าวฟ้าดินฟัง ๚
	กระทู้พม่า

โคลงกระทู้กวีมักใช้แต่งท้ายเรื่อง เพื่อบอกจุดมุ่งหมายในการแต่งหรือชื่อผู้แต่ง นอกนั้นแต่งแทรกไว้ในวรรณกรรมเพื่อเพิ่มความไพเราะ แสดงความสามารถของผู้แต่ง นอกจากนี้กวีอาจจะดัดแปลงโคลงกระทู้ให้พิศดารตามความประสงค์ก็ได้ เช่น กรมหลวงวงศาธิราชสนิท ทรงแต่งกาพย์สุรางค์คนางค์ 28 จำนวน 5 บท แล้วนำคำในกาพย์แต่ละวรรคแยกเป็นกระทู้เดี่ยวในโคลงกระทู้ 35 บท หรือนายชิต บุรทัต แต่งวิชชุมาลาฉันท์ 4 บท แล้วนำคำในแต่ละวรรคไปแยกเป็นกระทู้เดี่ยวเป็นโคลง 32 บท เป็นต้น
ในจินดามณีฉบับ พระโหราธิบดี เรียกว่า "ฉันทจรรโลงกลอนดั้น" และมิได้อธิบายอะไร เพียงแต่ยกตัวอย่างโคลงไว้เท่านั้น ต่อมาในจินดามณีฉบับหลวงวงศาธิราชสนิทจึงปรากฏแผนผังสมบูรณ์ และจำแนกโคลงดั้นออกเป็น 2 ชนิด คือ โคลงดั้นวิวิธมาลี และโคลงดั้นบาทกุญชร ตามลักษณะการส่งสัมผัสระหว่างบท ดังตัวอย่าง

๐ ๐ ๐ เอก โท	๐ x (๐ ๐)
๐ เอก ๐ ๐ ๐	เอก โท
๐ ๐ เอก ๐ x	๐ เอก (๐ ๐)
๐ เอก ๐ โท โท	เอก y
๐ ๐ ๐ เอก โท	๐ x (๐ ๐)
๐ เอก ๐ ๐ y	เอก โท
๐ ๐ เอก ๐ x	๐ เอก (๐ ๐)
๐ เอก ๐ โท โท	เอก ๐

หนึ่งบทมี 28 คำ 4 บาท บาทละ 7 คำ แบ่งเป็นบาทละ 2 วรรค วรรคแรก 5 คำ วรรคหลัง 2 คำ เอก 7 โท 4 เหมือนโคลงสี่สุภาพ ต่างกันที่ตำแหน่งเอกโทในบาทสุดท้าย คำที่ 4 -5 เป็นโทคู่ ส่งสัมผัสระหว่างบทแห่งเดียว คือ คำสุดท้ายบทแรกไปยังคำที่ 5 ในบาทที่สองของบทต่อไป ดังตัวอย่าง

๏ เชลงกลโคลงอย่างดั้น	บรรยาย
เสนอชื่อวิวิธมาลี	เล่ห์นี้
ปวงปราชญ์ทั่วทวยหลาย	นิพนธ์เล่น เทอญพ่อ
ยลเยี่ยงฉบับพู้นชี้	เช่นแถลง ๚
๏ เป็นอาภรณ์แก้วก่อง	กายกระวี ชาติเอย
อาตมโอ่โอภาสแสง	สว่างหล้า
เถกิลเกียรติเกริ่นธรณี	ทุกแหล่ง หล้านา
ฦๅทั่วดินฟ้าฟุ้ง	เฟื่องคุณ ๚

บังคับเหมือนวิวิธมาลี แต่ส่งสัมผัสระหว่างบท 2 แห่ง จากคำสุดท้ายบาที่ 3 บทแรกไปยังคำที่ 4 หรือ 5 (คำเอก) ของบทต่อไป กับคำสุดท้ายบาทที่ 4 บทแรกไปคำที่ 4 บาทที่สองของบทต่อไป ดังตัวอย่าง

๏ อีกโคลงดั้นหนึ่ง	พึงยล
บอกเช่นบาทกุญชร	ชื่ออ้าง
วิธีที่เลบงกล	แปลกก่อน
ยากกว่าบรรพ์แสร้งสร้าง	อื่นแปลง ๚
๏ สองรวดกลอนห่อนพลั้ง	ผิดพจน์
เฉกสี่เชิงสารแสดง	ย่างผ้าย
สัมผัสทั่วทุกบท ฤๅเคลื่อน	คลายเอย
บงดั่งบาทข้างย้าย	ต่อตาม ๚

เนื่องจากโคลงจากตำรากาพย์ไม่ปรากฏอยู่ในวรรณกรรมเรื่องใดเลย มีอยู่แต่ในตำราแต่งคำประพันธ์เท่านั้น ปราชญ์รุ่นก่อนมักเรียกโคลงเหล่านี้ว่า โคลงโบราณ
ในคัมภีร์กาพย์สารวิลาสินีมีโคลงอยู่ 8 ชนิด ได้แก่ วิชชุมาลี มหาวิชชุมาลี จิตรลดา มหาจิตรลดา สินธุมาลี มหาสินธุมาลี นันททายี และมหานันททายี มีลักษณะเด่นคือ ไม่บังคับเอกโท บังคับแต่จำนวนคำ และสัมผัสโคลง 8 ชนิดที่ดัดแปลงมาจากกาพย์สารวิลาสินีดังกล่าวยังอาจแบ่งได้อีกเป็นสองกลุ่มดังต่อไปนี้
กลุ่มที่หนึ่ง เป็นโคลงที่มียี่สิบแปดคำ (หนึ่งบทมีสี่บาท หนึ่งบาทมีสองวรรค วรรคหน้ามีห้าคำ วรรคหลังมีสองคำ รวมเป็นยี่สิบแปดคำ) ได้แก่ 1) โคลงวิชชุมาลี 2) โคลงจิตรลดา 3) โคลงสินธุมาลี และ 4) โคลงนันททายี โคลงกลุ่มนี้สังเกตได้จากการที่มีวรรคสุดท้ายของบทเพียงสองคำ
กลุ่มที่สอง เป็นโคลงที่มีสามสิบคำ (หนึ่งบทมีสี่บาท หนึ่งบาทมีสองวรรค วรรคหน้ามีห้าคำ วรรคหลังมีสองคำ ยกเว้นวรรคสุดท้ายของบทมีสี่คำ รวมเป็นสามสิบคำ) ได้แก่ 1) โคลงมหาวิชชุมาลี 2) โคลงมหาจิตรลดา 3) โคลงมหาสินธุมาลี และ 4) โคลงมหานันททายี โคลงกลุ่มนี้สังเกตได้จากการที่มีวรรคสุดท้ายของบทเพียงสี่คำ และมีคำ “มหา” นำหน้าชื่อ
วิชชุมาลี แปลว่า มีระเบียบคำกล่าวประหนึ่งว่าสายฟ้าแลบ
มหาวิชชุมาลี แปลว่า มีระเบียบคำกล่าวประหนึ่งว่าสายฟ้าแลบใหญ่

ตัวอย่างโคลงวิชชุมาลี      ๐ ๐ ๐ ๐ ๐     ๐ x ๐ ๐ ๐ ๐ ๐ ๐ y ๐ ๐ ๐ ๐ x ๐ ๐ ๐ ๐ ๐ ๐ y ๐ ๐      ๏ ข้าพระพุทธเกล้า มุนินทร์ ลายลักษณ์พระบาทหัตถ์   วิจิตร ชนนิกรไหว้อาจิณ คืนค่ำ ตั้งกระหม่อมข้านิตย์ เท่ามรณ์ ๚

ตัวอย่างโคลงมหาวิชชุมาลี      ๐ ๐ ๐ ๐ ๐     ๐ x ๐ ๐ ๐ ๐ ๐ ๐ y ๐ ๐ ๐ ๐ x ๐ ๐ ๐ ๐ ๐ ๐ y ๐ ๐ ๐ ๐      ๏ ข้าพระพุทธเกล้า มุนินทร์ ลายลักษณ์พระบาทหัตถ์   วิจิตร ชนนิกรไหว้อาจิณ คืนค่ำ ตั้งกระหม่อมข้านิตย์ ต่อเท่าเมื่อมรณ์ ๚

จิตรลดา แปลว่า มีระเบียบคำเกี่ยวพันกันประหนึ่งว่าเครือเถาอันงาม
มหาจิตรลดา แปลว่า มีระเบียบคำเกี่ยวพันกันประหนึ่งว่าเครือเถาอันงามยิ่ง

ตัวอย่างโคลงจิตรลดา      ๐ ๐ ๐ ๐ ๐     ๐ x ๐ ๐ ๐ ๐ ๐ ๐ y ๐ ๐ ๐ x ๐ ๐ ๐ ๐ ๐ ๐ y ๐ ๐ ๐      ๏ พระจันทร์เพ็งภาคแผ้ว   สรัทกาล ชช่วงโชติพรายงาม รุ่งฟ้า ให้คนชื่นบานนิตย์ ทุกหมู่ รัศมีเรืองกล้าแหล่ง เวหา ๚

ตัวอย่างโคลงมหาจิตรลดา      ๐ ๐ ๐ ๐ ๐     ๐ x ๐ ๐ ๐ ๐ ๐ ๐ y ๐ ๐ ๐ x ๐ ๐ ๐ ๐ ๐ ๐ y ๐ ๐ ๐ ๐ ๐      ๏ พระจันทร์เพ็งภาคแผ้ว   สรัทกาล ชช่วงโชติพรายงาม รุ่งฟ้า ให้คนชื่นบานนิตย์ ทุกหมู่ รัศมีเรืองกล้าแหล่ง แห่งห้วงเวหา ๚

สินธุมาลี แปลว่า มีระเบียบคำกล่าวประหนึ่งว่าระเบียบคลื่นในแม่น้ำ
มหาสินธุมาลี แปลว่า มีระเบียบคำกล่าวประหนึ่งว่าระเบียบคลื่นในแม่น้ำใหญ่

ตัวอย่างโคลงสินธุมาลี      ๐ ๐ ๐ ๐ ๐     ๐ x ๐ ๐ ๐ ๐ x ๐ y ๐ ๐ ๐ ๐ x ๐ ๐ ๐ ๐ ๐ ๐ y ๐ ๐      ๏ ข้าแต่พระพุทธเจ้า ใจปราชญ์ รัศมีองค์โอภาส รุ่งฟ้า พระสุรเสียงเพราะฉลาด   โลมโลก สัตบุรุษทั่วหล้า ชมนิตย์ ๚

ตัวอย่างโคลงมหาสินธุมาลี      ๐ ๐ ๐ ๐ ๐     ๐ x ๐ ๐ ๐ ๐ x ๐ y ๐ ๐ ๐ ๐ x ๐ ๐ ๐ ๐ ๐ ๐ y ๐ ๐ ๐ ๐      ๏ ข้าแต่พระพุทธเจ้า ใจปราชญ์ รัศมีองค์โอภาส รุ่งฟ้า พระสุรเสียงเพราะฉลาด   โลมโลก สัตบุรุษทั่วหล้า ชมนิตย์ชื่นธรรม ๚

นันททายี แปลว่า มีระเบียบคำกล่าวเป็นที่ให้ซึ่งความเพลิดเพลินแก่บุคคลผู้ฟัง
มหานันททายี แปลว่า มีระเบียบคำกล่าวเป็นที่ให้ซึ่งความเพลิดเพลินแก่บุคคลผู้ฟังยิ่ง

ตัวอย่างโคลงนันททายี      ๐ ๐ ๐ ๐ ๐     ๐ x ๐ ๐ ๐ x ๐ ๐ y ๐ ๐ ๐ x ๐ ๐ ๐ ๐ ๐ ๐ y ๐ ๐ ๐      ๏ พระสุริยทรงเดช เสด็จฉาย หาวหนพรายพรายเรือง   รุ่งเร้า ปทุมิกรผายกลีบ รสคลี่ เฉกพระพุทธเจ้าตรัส เตือนโลก ๚

ตัวอย่างโคลงมหานันททายี      ๐ ๐ ๐ ๐ ๐     ๐ x ๐ ๐ ๐ x ๐ ๐ y ๐ ๐ ๐ x ๐ ๐ ๐ ๐ ๐ ๐ y ๐ ๐ ๐ ๐ ๐      ๏ พระสุริยทรงเดช เสด็จฉาย หาวหนพรายพรายเรือง   รุ่งเร้า ปทุมิกรผายกลีบ รสคลี่ เฉกพระพุทธเจ้าตรัส เตือนโลกเห็นธรรม ๚

ในคัมภีร์กาพย์คันถะ มีโคลงสี่อยู่ 2 ชนิด คือ ทีฆปักข์ และรัสสปักข์ มีลักษณะเด่นเช่นเดียวกับโคลงในกาพย์สารวิลาสีนี คือ ไม่บังคับเอกโท กำหนดแต่จำนวนคำและสัมผัส
ทีฆปักข์ แปลว่า มีฝักฝ่ายยาว เพราะคำรับสัมผัสผ่อนยาวออกไปทุกบาท ตั้งแต่คำที่ 5 - 4 - 3 ตามลำดับ

๐ ๐ ๐ ๐ ๐	๐ x
๐ ๐ ๐ ๐ x	๐ y
๐ ๐ ๐ x ๐	๐ ๐
๐ ๐ y ๐ ๐	๐ ๐
๏ หญิงดำขำเกลี้ยงยิ่ง	มีสี
ธรรมอื่นเทียมขันตี	ไป่ได้
คำชาวบุรีไพ	เราะพ่อ
สัตว์สบใกล้สีหลี้	หลบแสยง ๚

รัสสปักข์ แปลว่า มีฝักฝ่ายสั้น เพราะคำรับสัมผัสคงที่คำรับคำที่ 5 ทุกบาท

๐ ๐ ๐ ๐ ๐	๐ x
๐ ๐ ๐ ๐ x	๐ ๐
๐ ๐ ๐ ๐ x	๐ ๐
๐ ๐ ๐ ๐ x	๐ ๐ ๐ ๐
๏ ชนใดหลงเล่ห์เกื้อ	กลกาม
ลุเล่ห์กิเลสราม	รื่นเร้า
ชนนั้นจะพ้นความ	ทุกข์ฤๅ
กระวีพึงเว้นข้าม	แห่งห้วงกามา ๚ะ

เป็นที่น่าสังเกตว่า แม้โคลงชนิดต่าง ๆ ในคัมภีร์กาพย์จะบอกว่ามิได้บังคับเอกโท แต่ตัวอย่างที่ให้ไว้ส่วนใหญ่มักมีเอกโท ตามตำแหน่งที่เด่นของโคลงสี่เสมอ
พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงดัดแปลงสัมผัสของโคลงในตำรากาพย์สารวิลาสีนีทั้ง 4 ชนิด แล้วทรงเรียกว่า โคลงโบราณแผลง ดังตัวอย่าง
เปลี่ยนการรับสัมผัสจากคำที่ 5 บาทที่สี่เป็นคำที่ 4 บาทที่สี่แทน

๐ ๐ ๐ ๐ ๐	๐ x
๐ ๐ ๐ ๐ ๐	๐ y
๐ ๐ ๐ ๐ x	๐ ๐
๐ ๐ ๐ y ๐	๐ ๐
๏ ข้าแต่พระพุทธเกล้า	มุนินทร์
ลายลักษณะบาทหัตถ์	วิจิตร
ชนนิกรไหว้อาจิณ	คืนค่ำ
ตั้งกระหม่อมนิตย์ข้า	ดุษฎี ๚

เปลี่ยนการรับสัมผัสในบาทที่สี่ จากคำที่ 4 มาเป็นคำที่ 5

๐ ๐ ๐ ๐ ๐	๐ x
๐ ๐ ๐ ๐ ๐	๐ y
๐ ๐ ๐ x ๐	๐ ๐
๐ ๐ ๐ ๐ y	๐ ๐
๏ พระจันทรเพ็ญแผ้ว	สรัทกาล
ชะช่วงโชติพรายงาม	รุ่งฟ้า
ให้คนชื่นบานนิตย์	ทุกหมู่
รัศมีเรืองโรจน์กล้า	เวหา ๚

เปลี่ยนคำสัมผัสในบาทที่สี่ จากเดิมคำที่ 5 มาเป็นคำที่ 4

๐ ๐ ๐ ๐ ๐	๐ x
๐ ๐ ๐ ๐ x	๐ y
๐ ๐ ๐ ๐ x	๐ ๐
๐ ๐ ๐ y ๐	๐ ๐
๏ ข้าแต่พระพุทธเจ้า	ใจปราชญ์
รัศมีองค์โอภาส	รุ่งฟ้า
พระสุรเสียงเพราะฉลาด	โลมโลก
สัตบุรุษส้าเสก	ชมนิตย์ ๚

เปลี่ยนคำสัมผัสในบาทที่สี่ จากเดิมคำที่ 5 มาเป็นคำที่ 4

๐ ๐ ๐ ๐ ๐	๐ x
๐ ๐ ๐ x ๐	๐ y
๐ ๐ ๐ x ๐	๐ ๐
๐ ๐ ๐ y ๐	๐ ๐
๏ พระสุริยะทรงเดช	เสด็จฉาย
หาวหนพรายพรายเรือง	รุ่งเร้า
ปทุมิกรผายกลีบ	รสคลี่
เฉกพระเป็นเจ้าตรัส	เตือนโลก ๚

นอกจากนี้ ด้วยการเปลี่ยนแปลงการส่งสัมผัส พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงประดิษฐ์โคลงเลียนแบบโคลงในตำรากาพย์ คือไม่บังคับเอกโท อีก 4 แบบ ใช้ในพระราชนิพนธ์กถานมัสการพระพุทธ พระธรรม พระสงฆ์ และพระรัตนตรัย คือ โคลงวชิระมาลี โคลงมุกตะมาลี โคลงรัตนะมาลี และโคลงจิตระมาลี ดังตัวอย่าง

๐ ๐ ๐ ๐ ๐	๐ x
๐ ๐ ๐ x ๐	๐ y
๐ ๐ ๐ ๐ x	๐ ๐
๐ ๐ ๐ ๐ y	๐ ๐
๏ องค์พระพุทธเจ้า	โคบาล
สอนธรรมสมานจิต	สัตบุรุษ
นำแน่วสู่นิรพาณ	พ้นทุกข์
พระนราสภสุทธิ์	ศาสดา ๚

๐ ๐ ๐ ๐ ๐	๐ x
๐ ๐ ๐ x ๐	๐ y
๐ ๐ ๐ ๐ x	๐ ๐
๐ ๐ ๐ y ๐	๐ ๐
๏ ธรรมชาติดิเรกรุ้ง	ชวลิต
น้อมนำดวงจิตรจร	สู่ชอบ
สละไตรทุจริต	เห็นโทษ
ธรรมะดั่งกอบแก้ว	โกยทอง ๚

๐ ๐ ๐ ๐ ๐	๐ x
๐ ๐ ๐ ๐ x	๐ y
๐ ๐ ๐ x ๐	๐ ๐
๐ ๐ ๐ ๐ y	๐ ๐
๏ อีกผองสาวกเจ้า	ทรงจำ
กำหนดบทพระธรรม	สอนโลก
สงฆ์ประดุจนำทาง	รอดบาป
เหมือนช่วยให้ส่างโศก	สุดภัย ๚

๐ ๐ ๐ ๐ ๐	๐ x
๐ ๐ ๐ ๐ x	๐ y
๐ ๐ ๐ x ๐	๐ ๐
๐ ๐ ๐ y ๐	๐ ๐
๏ ไตรรัตน์ชงัดยิ่ง	เทวัญ
ใครพึ่งพึงสู่สวรรค์	แม่นแท้
ไตรรัตน์ย่อมกันภัย	อุบาทว์
ใครพึ่งถึงแม้ทุกข์	เสื่อมสูญ ๚

โคลงสี่ปรากฏในวรรณกรรมตั้งแต่สมัยอยุธยา โดยในสมัยอยุธยาตอนต้น เป็นโคลงสี่สุภาพ 3 เรื่องคือ ลิลิตพระลอ โคลงนิราศหริภุญชัย โคลงมังทราตีเชียงใหม่ โคลงดั้นมี 1 เรื่องคือ ลิลิตยวนพ่าย สมัยอยุธยาตอนกลางโคลงสี่เป็นที่นิยมที่สุด มีวรรณกรรมแต่งด้วยโคลงสี่ถึง 9 เรื่อง ได้แก่ โคลงเรื่องพาลีสอนน้อง โคลงทศรถสอนพระราม โคลงราชสวัสดิ์ กำศรวลโคลงดั้น โคลงเฉลิมพระเกียรติพระนารายณ์มหาราช โคลงนิราศนครสวรรค์ กาพย์ห่อโคลงและโคลงอักษรสามของพระศรีมโหสถ และโคลงทวาทศมาส ในจำนวนนี้เป็นโคลงสี่สุภาพ 7 เรื่อง โคลงสี่ดั้น 2 เรื่อง
สมัยธนบุรีมี 2 เรื่องคือ โคลงยอพระเกียรติพระเจ้ากรุงธนบุรี และลิลิตเพชรมงกุฎ สมัยรัตนโกสินทร์ กวีนิยมแต่งคำประพันธ์ประเภทกลอน วรรณกรรมที่แต่งด้วยโคลงเด่น ๆ ได้แก่ โคลงดั้นเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย โคลงนิราศตามเสด็จลำน้ำน้อย ลิลิตตะเลงพ่าย โคลงดั้นปฏิสังขรณ์วัดพระเชตุพนฯ โคลงนิราศนรินทร์ ลิลิตนารายณ์สิบปาง และสามกรุง เป็นต้น
โคลงสี่ที่กวีนิยมใช้ในวรรณกรรมคือโคลงสี่สุภาพและโคลงดั้นที่ปรากฏอยู่ ในจินดามณี ส่วนโคลงสี่ในตำรากาพย์ไม่พบว่ากวีใช้แต่งวรรณกรรม นอกจากงานของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวเท่านั้น
วรรณกรรมในแต่ละสมัย กวีใช้โคลงที่มีลักษณะบังคับแตกต่างจากตำราฉันทลักษณ์สรุปได้ 3 ข้อใหญ่ ๆ คือ
1.การบังคับเอก-โท
มีการใช้ลักษณะ เอก 7 โท 5 และใช้โทคู่ในโคลงสี่สุภาพ เช่น ลิลิตพระลอ มหาชาติคำหลวง โคลงมังทรารบเชียงใหม่ และโคลงนิราศหริภุญชัย

๏ ความคิดผิดรีตได้	ความอาย พี่เอย
หญิงสื่อชักชวนชาย	สู่หย้าว
เจ็บเผือว่าแหนงตาย	ดีกว่า ไสร้นา
เผือหากรักท้าวท้าว	ไม่รู้จักเผือ ๚
๏ ไป่ห่อนเหลือคิดข้า	คิดผิด แม่นา
คิดสิ่งเป็นกลชิด	ชอบแท้
มดหมอแห่งใดสิทธิ์	จักสู่ ธแม่
ให้ลอบลองท้าวแล้	อยู่ได้ฉันใด ๚
	ลิลิตพระลอ

มีการใช้เอก 7 โท 3 และไม่ใช้โทคู่ในโคลงสี่ดั้น เช่น ลิลิตยวนพ่าย โคลงทวาทศมาส กำสรวลโคลงดั้น และโคลงดั้นเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย

๏ พระมล้างท้าวทั่ว	ธรณี
อันอาจเอากลเอา	ฬ่อเลี้ยง
พระมาก่อภูมี	ศวรราช
อันอยู่โดยยุคติเพี้ยง	พ่างอารย ๚
๏ พระมาแมนสาธุส้อง	ถวายพร เพิ่มแฮ
มาสำแดงชัยชาญ	เชี่ยวแกล้ว
พระมารบาลบร	ทุกทวีป ไส้แฮ
มาสำแดงฤทธิแผ้ว	แผ่นดิน ๚
	ลิลิตยวนพ่าย

ดังนั้น หากนับจากข้อมูลในวรรณกรรม โคลงสี่ จึงควรมี 4 รูปแบบคือ

1. โคลงสี่สุภาพ เอก 7 โท 4
2. โคลงสี่สุภาพ เอก 7 โท 5 (โทคู่)
3. โคลงสี่ดั้น เอก 7 โท 4
4. โคลงสี่ดั้น เอก 7 โท 3 (โทเดี่ยว)

2.การส่งสัมผัส
สัมผัสระหว่างบาท ในตำราฉันทลักษณ์กำหนดสัมผัสระหว่างบาทของโคลงไว้ 4 แบบคือ แบบโคลงสี่สุภาพ แบบโคลงตรีเพชรทัณฑี(หรือโคลงตรีพิธพรรณ) แบบโคลงจัตวาทัณฑี และแบบโคลงสี่ดั้น
ทั้งนี้การกำหนดตรีพิธพรรณ หรือ จัตวาทัณฑีกำหนดที่คำรับสัมผัสในบาทที่สอง ส่วนบาทอื่น ๆ บังคับรับสัมผัสคำที่ 5 แต่เท่าที่ปรากฏในวรรณกรรม กวีมีอิสระที่จะรับสัมผัสในคำที่ 3, 4 หรือ 5 ของทุกบาทในโคลงดั้น และเรียกตามลักษณะคำรับสัมผัสว่า ตรีพิธพรรณหรือจัตวาทัณฑีด้วย เช่น
ตรีพิธพรรณในบาที่สาม จัตวาทัณฑีในบาทที่ 4

๏ เร่งหมั้นเหลือหมั้นยิ่ง	เวียงเหล็ก
มีกำแพงแลงเลือน	ต่อต้าย
หัวเมืองเต็กเสียงกล่าว	แก่บ่าว
ทังขวาทังซ้ายถ้วน	หมู่หมาย ๚
	กำสรวลโคลงดั้น

จัตวาทัณฑี รับสัมผัสคำที่ 4 บาทสามและสี่

๏ ทสพิธธรรมโมชแท้	ทศสกนธ
ทศพัสดุแสดงทส	เกลศกลั้ว
ทศกายพลทศ	พลภาคย ก็ดี
ทศอศุภหมั้วห้อม	ห่อสกนธ์ ๚
	ลิลิตยวนพ่าย

สัมผัสระหว่างบท
โดยทั่วไปการส่งสัมผัสระหว่างบทของโคลงสี่ในวรรณกรรมมี 3 แบบ คือ

1. แบบที่ 1 ส่งจากคำสุดท้ายของบทแรก ไปยังคำใดคำหนึ่งในวรรคแรกของบทต่อไป มักใช้กับโคลงสี่สุภาพ
2. แบบที่ 2 ส่งจากคำสุดท้ายบทแรกไปยังคำที่ 4 หรือ 5 บาทที่สองในบทต่อไป ใช้กับโคลงสี่ดั้นวิวิธมาลี
3. แบบที่ 3 ส่งจากคำสุดท้ายบาท 3 ในบทแรกไปยังคำที่ 3, 4 หรือ 5 ในวรรคแรกบทต่อไป กับจากคำสุดท้ายบาท 4 ในบทแรก ไปยังคำที่ 4, 5 ในวรรคแรกบาทสองของบทต่อไป ใช้กับโคลงสี่ดั้นบาทกุญชร

แต่อย่างไรก็ตาม ยังมีวรรณกรรมบางเรื่องส่งสัมผัสระหว่างบทออกไป เช่น ในมหาชาติคำหลวง กัณฑ์มหาพน มีโคลงสี่สุภาพและโคลงตรีพิธพรรณส่งสัมผัสระหว่างบทแบบโคลงบาทกุญชร ในจิดามณี มีโคลงขับไม้ส่งสัมผัสระหว่างบทแบบโคลงวิวิธมาลี ในลิลิตนารายณ์สิบปาง และพระนลคำหลวง มีโคลงสี่ดั้น และโคลงในตำรากาพย์ ส่งสัมผัสระหว่างบทแบบโคลงสี่สุภาพ
3.การใช้คำสร้อย
ตามตำราฉันทลักษณ์กำหนดไว้ว่า โคลงสี่มีสร้อยได้สองแห่งคือท้ายวรรคแรก และท้ายวรรคที่สาม แต่ในวรรณกรรมกวีทุกสมัยตั้งแต่อยุธยาจนกระทั่งถึงรัชการที่ 6 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ แต่งโคลงสี่โดยมีสร้อย 3 แห่ง คือ มีสร้อยในบาที่ 4 ด้วย ทั้งโคลงดั้น และโคลงสี่สุภาพ ตัวอย่าง

๏ โฉมแม่จักฝากฟ้า	เกรงอินทร หยอกนา
อินทรท่านเทอกโฉมเอา	สู่ฟ้า
โฉมแม่จักฝากดิน	ดินท่าน แล้วแฮ
ดินฤขัดเจ้าหล้า	สู่สมสองสม ๚
๏ โฉมแม่ฝากน่านน้ำ	อรรณพ แลฤๅ
เยียวนาคเชยชมอก	พี่ไหม้
โฉมแม่รำพึงจบ	จอมสวาสดิ์ กูเอย
โฉมแม่ใครสงวนได้	เท่าเจ้าสงวนเอง ๚
	กำสรวลโคลงดั้น

๏ ตีอกโอ้ลูกแก้ว	กลอยใจ แม่เฮย
เจ้าแม่มาเป็นใด	ดั่งนี้
สมบัติแต่มีใน	ภาพแผ่น เรานา
อเนกบรู้กี้	โกฏิไว้จักยา พ่อนา ๚
	ลิลิตพระลอ

๏ จรุงพจน์จรดถ้อยห่าง	ทางกวี
ยังทิวาราตรี	ไม่น้อย
เทพใดหฤทัยมี	มาโนชญ์
เชิญช่วยอวยให้ข้อย	คล่องถ้อยคำแถลง เถิดรา ๚
	สามกรุง

ดังนั้นจึงสรุปได้ว่า โคลงสี่วรรณคดีมีการใช้สร้อยทั้ง 3 แห่ง คือ บาทแรก บาทที่สาม และบาทที่สี่

---

---

โคลงห้า เป็นคำประพันธ์ที่ปรากฏอยู่ในวรรณกรรมเพียงเรื่องเดียว คือ ลิลิตโองการแช่งน้ำ ซึ่งเป็นวรรณกรรมร้อยกรองยุคแรกของไทย และไม่ปรากฏว่าต่อมามีกวีใช้โคลงห้าแต่งวรรณกรรมเรื่องใดอีกเลย
ในจินดามณี ฉบับพระโหราธิบดี กล่าวถึงโคลงห้าไว้เพียงยกตัวอย่างคำประพันธ์ชื่อ มณฑกคติโคลงห้า โดยไม่มีคำอธิบาย แต่ยกตัวอย่างที่สองว่าเป็น อย่างโคลงแช่งน้ำพระพัฒน์ ซึ่งก็คือ ลิลิตโองการแช่งน้ำ นั่นเอง มีผู้พยายามอธิบายฉันทลักษณ์ของโคลงห้าอยู่หลายคนได้แก่ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว หม่อมเจ้าจันทร์จิรายุวัฒน์ รัชนี (พ.ณ ประมวญมารค) พระยาอุปกิตศิลปสาร และจิตร ภูมิศักดิ์
คำอธิบายของ จิตร ภูมิศักดิ์ ค่อนข้างจะมีน้ำหนักมากกว่าข้อสันนิษฐานของคนอื่น โดยมีข้อสนับสนุนจากลักษณะโคลงลาวที่ปรากฏในวรรณคดีล้านช้างเรื่อง ท้าวฮุ่งท้าวเจือง โดยจิตร อธิบายว่า โคลงห้าเป็นโคลงดั้นชนิดหนึ่ง มีบาทละ 5 คำ นิยมแต่งในอาณาจักรลาวล้านช้างยุคโบราณ ส่งสัมผัสแบบโคลงบาทกุญชร และอาจเพิ่มคำต้นบาท รวมทั้งมีสร้อยได้ทุกบาท ทั้งยังสามารถตัดใช้เพียงบทละ 2 - 3 บาท ได้เช่นเดียวกับโคลงลาวด้วย อีกทั้งเมื่อจัดวางรูปแบบฉันทลักษณ์ตามที่จิตรเสนอ มีความเป็นไปได้ค่อยข้างมาก ตัวอย่างโคลงห้า จากลิลิตโองการแช่งน้ำ (จัดตามรูปแบบที่จิตรแนะนำ)

๏ นานา	อเนกน้าว	เดิมกัลป์
จักร่ำ	จักราพาฬ	เมื่อไหม้
กล่าวถึง	ตระวันเจ็ด	อันพลุ่ง
	น้ำแล้งไข้	ขอดหาย ๚
๏ เจ็ดปลา	มันพุ่งหล้า	เป็นไฟ
วาบ	จตุราบาย	แผ่นคว่ำ
	ชักไตรตรึงส์	เป็นเผ้า
	แลบ่ล้ำ	สีลอง ๚
๏ สมรรถญาณ	ควรเพราะเกล้า	ครองพรหม
ฝูงเทพ	นองบนปาน	เบียดแป้ง
	สรลมเต็ม	พระสุธาวาส
	ฟ้าแจ้งจอด	นิโรโธ ๚
๏ กล่าวถึง	น้ำฟ้าฟาด	ฟองหาว
	ดับเดโช	ฉ่ำหล้า
	ปลาดินดาว	เดือนแอ่น
	ลมกล้าป่วน	ไปมา ๚